Grøn og rettferdig adventskalender

Er det råd å ha nedtelling til jul utan at det blir gåve- og godterikalender 

også i bestemor-og bestefarheimen?

I fjor laga me ein alternativ kalender som syntest å fungera slik me hadde tenkt. Med teikning av ein gut og ei jente som manglar det meste og lappar med "gåver som forandrer verda", fekk barnebarna sjøl gitt ei gåve kvar dag.

Me teikna desse ungane på eit lerret. Ei papp-plate kan også brukast.

Så klypte me ut gåvene frå ei utskrift frå gaversomforandrerverden

Desse pakka me inn i små pakkar

og hengte dei på ein vanleg kalender.
Inn i mellom var det ein lapp med "kakemannbaking" med bestemor og andre førjulsopplevingar.

Så kunne borna finna ein lapp kvar dag. Desse limte me rundt jenta og guten på plata. 

Når julaftan kom, hadde dei fått mat og framtid. 

Og bestemor måtte finna fram i nettbanken og overføra gåvene til dei som treng dei mest.

Dette er eit opplegg me svært gjerne vil at andre skal låna av oss. 

For dette blei jo eit ut-av-kjøpeuføre-opplegg.

Gøymt, men ikkje gløymt

I årevis prøvde familie og samfunn å stuva vekk, gøyma dei det ikkje var plass til i samfunnet – fordi dei var annleis, eller fordi ein ikkje makta å ta seg av dei. Ved Valen psykiatriske sjukehus, nede mot sjøen, ligg ein gamal gravplass, lunt mellom over 100 år gamle lauvtre. Det er stille innanfor steinmuren. Nokre få gravstøtter helsar eit siste farvel. Men dei fleste gravene er merkte med ein flat, namnlaus stein i marka. I sjukehusarkivet ligg det kart som fortel kven som ligg her. På dei få gravstøttene som er der, kan ein lesa inskripsjonen «Gøymt, men ikkje gløymt».

Også på andre gravplassar finn ein desse orda som uttrykk for avstand til dei ein var glad i, og som no er borte. Men på denne gravplassen får ein andre assosiasjonar. Mange blei gøymde vekk frå resten av samfunnet på det som var Valen asyl. Men dei næraste, mors- og farshjarta, kunne nok likevel ikkje gløyma.

På gravplassen ligg ein stein i graset til minne om bestefar til Jon Lilletun. Jon hadde alltid visst at bestefaren kom til Valen, og han hadde levd i trua på at han var på sjukehuset i årevis. Arkivet fortalde han at bestefaren var mellom dei aller første pasientane på sjukehuset då det opna i 1912. Men han blei der ikkje lenge; berre kort tid etterpå døydde han av tuberkulose.

Me er komne fleire steg på veg ut av uføret når det gjeld haldningane våre til psykisk sjukdom. Men me har framleis eit stykke igjen å gå. Jon hadde eit ynskje om å besøka gravplassen på Valen, finna grava der bestefaren ligg, og fortelja om han til dei som ville høyra. Men han rakk det ikkje.

I bygda Valen har pasientar vore ein del av kvardagen i fleire generasjonar. Lenge hadde dei fleste som budde her, sjukehuset som arbeidsplass. Dei arbeidde direkte med pasientane eller i støtteapparatet – som snikkar, bakar, kokke, vaskar, bonde osb. I tidlegare tider var pasientar også plasserte i private heimar med tilsyn frå sjukehuset. Pasientar gjekk langs vegane, til og frå «koloniane» der dei budde og arbeidde. Mange av dei tyngste pasientane på Vestlandet budde her ei tid. Sjølv om det ikkje var dei med dei mest alvorlege lidingane ein møtte på butikken til dagleg, fekk barn og vaksne stor toleranseradius av å møta folk som oppførte seg annleis og hadde uventa kommentarar.

No bur eg i denne bygda. Eg meiner å merka at folket her er romslege i møte med ulike typar menneske. Det er ti minutt å gå frå heimen min til sjukehuset. Eg har til gode å høyra at nokon i nabolaget er redde av den grunn. På nærbutikken møter me framleis pasientar til dagleg. Etter tragiske episodar der psykisk sjuke har vore involverte, blir det debattprogram om menneske som er «tikkande bomber». Same dagen står barnebarna mine i kø ved kassa på butikken saman med pasientar og lærer ei lekse for livet som ikkje kan lesast ut av ei lærebok. Dei ser at det er forskjell på folk. Dei vil etter kvart oppdaga kven som er pasienten, og kven som er følgjesmannen. Men dei ser også at dei begge synest det er godt med is ein varm sommardag.

Utdrag frå artikkelen min "Forskjell på folk?" i boka "Røtter og vinger - et "matpakkeseminar i Jon Lilletuns ånd", Svein Helgesen (red.), Portal forlag 2015.

Eg har eit godt liv, men ein dårleg rygg.

Tid for å presentera seg. Kva seier ein då når ein er arbeidsufør og er i ein samanheng der alle dei ein møter vurderer kva dei kan forventa av deg framover, slik det til dømes er når du møter i eit nytt styre?
Alle andre seier kva dei heiter og kva stilling dei har. Eg er frista til å seia kva mi stilling er; ganske ofte "liggjande".  Men det blir for flåsete. Så eg seier at eg har eit godt liv, men ein dårleg rygg. Derfor kjem eg til å liggja deler av tida når me har møte. Og då må ingen bli forskrekka. For eg ligg for å kunne gjennomføra møta, ikkje fordi eg er spesielt dårleg den dagen.

Av og til seier eg ingenting. Særleg ikkje dersom eg er i større forsamlingar. Sist eg var på konferanse la eg meg berre ned. Etter eit par pausar kviskra eg til han som sat ved sida av meg og forklarte kvifor eg la meg ned. Han såg på meg og sa: Tusen takk! Då skjønte eg at det ikkje er for min del eg skal seia i frå, men faktisk for dei andre si skuld: så dei ikkje blir usikre og lurer på om dei skal tilby hjelp.

Eg har eit godt liv og ein dårleg rygg, og vil ikkje byta med dei som har ein god rygg og eit dårleg liv. Nesten alle dagar meiner eg det av eit heilt hjarte. Men av og til saknar eg den gode ryggen...

Når bildene røper deg...

Tilfeldigvis blei dette bildet frå tunge tider ståande ved sidan av det siste eg malte: av livet på klyverbommen:

Pensilføringa har nok endra seg ganske mykje på sju år. Men motivval og stemning er truleg det mest slåande.
Tidene endrar seg heldigvis...

Fleire bilde er du velkomen innom nettutstillinga på Galleri Nauthydlaren for å sjå!

Nokon går på jobb. Andre går på veggane.

Eg snappa opp kommentaren her ein dag, og tenkte at det er nok mange som har vore inne på den tanken, av og til.
Å gå ut av arbeidslivet er for dei fleste å ta fatt på ein heilt ny del av livet, ein del som er annleis enn det ein hadde planlagt og tenkt. Heldigvis går dei fleste ut av arbeidslivet ved oppnådd aldersgrense, men eg har likevel møtt mange dei siste åra som har hatt opplevingar som minner om dei eg sjøl hadde då eg heilt ufrivillig måtte lukka den døra.

Mykje er godt med å vera sin eigen herre, både for dei som er komen i "rett alder" til det, og for oss som har ein kropp som ikkje spelar på lag. Men mykje er også så heilt annleis og så vanskeleg å førebu seg på.

Det er ikkje godt å vita på førehand korleis det blir
- når telefonen ikkje lenger ringer og gir deg nye oppgåver
- når det ikkje lenger er nokon å arbeida saman med mot felles mål
- når døgnet og veka ikkje lenger har ein rytme
- når du må tenkja "det er ikkje eg som skal gjera noko med det" når du høyrer om utfordringar
- når du ser at du verkeleg ikkje var uunnverleg der du var.

For meg har det vore viktig å ikkje lukka alle dører og vindauge, men heller prøva å finna nye. Mange av dei nye vindauga er digitale. Eg vil vita kva som skjer, snakka med folk, bryna meg på andres synspunkt og ha ein vid horisont. Elles blir kvardagen min så liten. Det blir så lite å snakka med folk om. Og då blir det færre å snakka med for kvar dag. Det blir ein vond sirkel.
Eg vel å nytta Twitter, Facebook og blogg til å ha vindauga opne. Gi signal, få inn signal! Desse digitale romma er det som me gjer dei til. Eg vel mine kontaktar, og opplever at sosiale medier på den måten blir eit middel, ikkje eit mål. Fordi eg ikkje vil gå på veggane. 

Kampen om kvardagen

Eg gir meg ikkje 

seier ryggen. 

Eg gir meg ikkje eg heller 

seier tanken 

initiativet 

motet. 

Nei vel, 

seier ryggen. 

Då får me dela 

på 

tida og kreftene.

Endeleg berre delvis ufør

I år vil eg få forkorting i uføretrygda. Det har eg sett fram til.

Tilfeldigvis har mi eiga inntekt auka jamt fram mot innføring av ny uføretrygd. Det er ikkje snakk om store summar, men akkurat nok til eg får trekk i utbetalinga no etter at fribeløpet er sett ned (det eg kan tena utanom trygda).
Hadde ikkje den nye ordninga kome, ville eg ha møtt trollet med to hovud. Med noko godtgjersle for styreverv, maling og skriving ville eg ha passert grensa. Med gamal ordning ville eg då blitt vurdert på ny av lege og NAV for å finna ut om eg eigentleg er 100 % ufør. Det ville vera rimeleg og rett, sidan det er logisk at ein ikkje kan tena så mykje om ein er heilt arbeidsufør. Men det lar seg likevel gjera fordi me menneske er svært forskjellige. Og helsa er heldigvis ikkje statisk.

For å forklara kvifor eg kan tena ein del, vil eg visa kva eg tener pengar på. Det blir ei sosial sjølmelding, men eg skriv dette likevel, fordi det kan vera ei hjelp til å sjå at me ikkje er A4-menneske nokon av oss.

Etter eit svært aktivt liv med leiarstillingar som fylte tanken både kvardag og helg, blei eg nullstilt grunna helsa. Dette held meg no aktiv:
- Kommunepolitikk/styreverv. Eg ligg på ei matte på golvet under møta og har sjåfør til og frå møta.
- Maling. Eg begynte å mala då eg ikkje kunne halda noko tyngre enn ein pensel i handa. No har det blitt til eit galleri her i min eigen heim, og folk kjem og kjøper bilder av meg. (Noko eg aldri hadde drøymt om). Du kan ta ein tur på ei digital utstilling her: Galleri Nauthydlaren
- Skriving. Eg har alltid vore glad i å skriva. Dei ti åra sidan eg blei ufør, har tanken jobba med ein biografi. Når dagane har vore god nok til det, har eg søkt i kjelder og skrive eit manus. Med hjelp av familie blei dette til slutt til boka: Garborg og Skou - forskjell på folk? som kom ut på Commentum forlag i fjor haust.
Neste bok er under arbeid.

Ved sal av bilde og bøker og godtgjersle frå styrearbeid, har eg altså ei eiga inntekt. Denne inntekta ville eg ikkje kunne få i vanleg arbeid. Kven vil ha tilsette som arbeider heimefrå, no og då, og som må hentast og bringast når noko skal skje?

Det gode med den nye uføretrygda er at eg kan tena så mykje eg vil, så mykje kroppen tillet. Når eg tener meir enn fribeløpet, begynner eg å "tena mine eigne pengar" i staden for trygda. Eg er altså delvis ufør i staden for heilt ufør, utan å måtte regulera det formelle. No har eg meldt inn kva eg trur eg tener i 2015, og får noko mindre utbetalt kvar månad resten av året. Når året er omme, blir dette sjekka, og eg får tilbake "noko av trygda" om eg har tent mindre enn planlagt, og betaler inn meir dersom eg har tent over det eg melde inn.

Ei utruleg dynamisk ordning, til beste for alle partar, slik eg opplever det som har ein ryggesløs kvardag.

Samtidig er det viktig å få sagt at det ikkje er greitt at dei som ikkje har eiga inntekt har fått redusert sine utbetalingar. Håper regjeringa ryddar opp i dette, så denne gruppa slepp å stri med uførereformen og kvardagane sine. Det bør dei gjera for dei uføre si skuld sjølvsagt, men også for uføretrygda si skuld. Ei reform med mange forbetringar kjem i dårleg lys grunna denne feilen.

Pingvinane er kloke fulgar. Siste veka har eg malt fleire bilde av dei. Dei har funne ut at ved å stå saman og skifta på å stå ytterst og verna mot stormen, kan dei alle overleva uveret. Slik bør samfunnet vårt også vera. Ein gong var det min tur å stå ytterst. No er eg glad eg får stå noko lenger inn i flokken ei stund.

Ein "ryggesløs" kvardag

Påska er over. Kvardagen er her. I tal har helga vore 11 dagar med til samen 16 store og små inn og ut av dørene. Husbonden er prest og har vore på jobb ein del av tida. Og eg er ryggesløs. Kanskje nokon ville sagt: Korleis kan det fungera når du er ufør "og alt"?

Det er tid for sjølmelding, og i dag skal eg melda min eigen kvardag, - fordi eg sit her, tar fatt på kvardagen, og ikkje er verre i ryggen enn at eg meistrar denne dagen.
Og meistringa har ei forklaring, og mange av dei går på to bein:
- dagen begynte med at "dei andre" stod opp, mens eg stod opp sakte, sengeliggjande, men likevel slik at eg kunne snakka med dei andre.
- dei andre laga frukost og kokte kaffe.
- eg passa barnebarn, utan å løfta, mens eine familien pakka i bilen
- gjestene sette skittentøykorger like ved vaskemaskina, berre for meg å trykka på knappane.
- ein son drog, ein annan kom, med eit barnebarn, for å bruka mammas printer (ein kopp kaffi og ein god prat og avtale om henting av store lerret til maling, så har eg både sjåfør og stor nok bil).

- kika over kva som var i kjøleskap og matskap. Påska var velproporsjonert. Det meste er vekk.
- handlinga før påske gjekk føre seg ved at andre bar varer, putta i handlevogn og i matskap. Det gjekk bra med unntak av kaffien. Eg peika på store kaffiposar og sa: "To av dei!" To kom i handlekorga. Men eg kjende jo ikkje at det var heile kaffibønner i posane.
- middagar og "godmat" blei laga av gjesten på skift, med litt innblanding av meg inni mellom. Fint med kokk og andre kjøkenvenlege familiemedlemmer. Oppvasken gjekk også unna.

- Opnar PC'en. Veit at noko ventar:
Skal:
- skriva andakt til lokalavisene
- skriva motsvar/dialog til bokmelding til bladet Heimen på boka Garborg og Skou - forskjell på folk?"
- skriva ein kort presentasjon av meg sjølv til ein artikkel som er levert til bok
- ta utskrift av eit referat, signera og putta i konvolutt
- redigera nokre punkt til partiprogrammet og senda til dei andre i programkomiteen

Epostar kan svarast på:
- melder forfall til representantskapet i SIM fordi køyreturen til møtestaden er for lang når eg skal på reise dagen etter også. Valkomitearbeidet tar me på epost.
- svarer ja til å møta andre i formannsskapet ein kveld sidan møtet ikkje er langt herifrå. Og eg kan skaffa sjåfør
-  svarer på spørsmål om eg har lese ei spesiell sak til formannskapsmøtet. Det har eg ikkje. Skal lese sakene i kveld om ryggen er bra nok. Lover å ta kontakt om eg har spørsmål.
- Svarer at det er fint at ein annan enn meg tar leiaroppgåva i kontrollkomitene i eit nasjonalt styret, då eg ikkje kan lova å møta på generalforsamlinga. Gjennomlesing av protollar her heime og tilbakemelding per epost går bra.

Eg vel meg ut oppgåva med å skriva andakteni dag. Alt anna får venta.Eg har lese søndagens tekst som eg skal skriva om for ei tid sidan, så den har vore på modning i tankane. Då trengst det færre minutt ved tastaturet.
Mens eg skriv, set eg på CD med viser av Rudolf Nilsen som eg fekk av eine sonen/svigerdottera her ein dag. Sterke tekstar. Chattar litt med svigerdottera om det. Så kjem eit utkast til praktikantstilling rundt om i verda frå dottera. Til gjennomlesing, og tilbakemelding.

Gjort!

Og no har eg skrive om det eg har gjort, og dermed klimpra litt vel mykje på tastaturet. No kjenner eg at er "ryggesløs". Burde ikkje brukt krefter til å lesa korrektur, men tar ein runde likevel (tar det meste).

Så avsluttar eg sjølmeldinga og er rimeleg nøgd:
Svart på kvitt står det no: Dagen har hatt mykje innhald allereie. Eg er ikkje før som før. Eg er ufør, men ikkje i uføret: Det er til å bli glad av. No skal gleda forsterkast med ein kopp kaffi og ein sjokoladebit :) Og hadde du vore her, skulle du fått smaka!

Og me som trudde det var forskjell på folk...

Ja, dei trudde nok det var stor forskjell på folk, dei som såg at Jesus stoppa for å snakka med Sakkeus, tollaren og syndaren. Var det ikkje nok av godtfolk han kunne ha slått av ein prat med?

Slikt tanke-uføre er det lett å koma i for nokon og ein kvar.

Jan Ove måtte ha ein stor illustrasjon til påskevandringa med barnehagane, og eg måtte til med penselen. Mens eg arbeidde med bildet, slo det meg at det er jo dette eg har arbeidd med dei siste åra, fram til boka låg på bordet like før jul i fjor: Garborg og Skou - forskjell på folk?

Eg lyg rett som det er. Er det ok?

Ja, eg veit at eg ikkje skal lyga.

Men eg eg gjer det likevel, rett som det er.

Når nokon spør: Er du ikkje bra i dag?

Joda, seier eg.

Blir det for mykje for deg no?

Neida, seier eg.

Av og til.

Av og til, seier eg det som det er.

Det kjem an på kven som spør og kva situasjon me er i.

Fordi det svarer seg.

Litt om same tema:Me vel sjølv vår eiga historie

Når verda står opp-ned.

Uføre kan både den eine og den andre hamna i. I dag lar eg orda vera ubrukte, og bruker heller penselen:

Tiggerne - ute av øyet, ute av sinn?

Arendal innfører tiggeforbud og regjeringa vil sette inn harde tiltak for å få tiggerne bort fra fortauene. Og vi tror det er noe nytt. Vi vurderer asylbarns rettigheter og bosetting av flyktninger, og tror vi har nye problemer. Men: Intet er nytt under solen.

Blir tiggerne utnyttet av bakmenn, eller trenger de hver krone for å holde liv i seg og familiene sine? Uansett: Tigging er et symptom på en mangelsykdom som vi ikke helbreder med tiggeforbud.

Og det har skjedd før: Fattigloven av 1845 skjerpet tiggeforbudet i sin tid. Straffen for tigging var tvangsarbeid, først i to måneder og videre med et tillegg på to måneder for hver gang en ble tatt på fersken, inntil en øvre grense på ett år. Holdt tiggerne sammen i grupper, ble straffen fordoblet.

Det var stor debatt om denne loven, fordi alle så at problemet ikke var borte når tiggerne slapp ut av arresten.

Bygdevektere og fattigkommisjoner gjorde det de kunne for å få tiggerne videre til neste bygd. Da var de kvitt ansvaret. Dette gjorde de ikke av ubarmhjertighet, men fattigkassene hadde allerede tunge byrder med syke og fattige som trengte hjelp. En omstreifende familie ble til så stor belastning at bygdefolket et sted samlet inn penger og sendte dem til Amerika. Vi kan også skyve problemet over til andre kommuner, andre land, men har vi løst det?

På 1890-tallet var det igjen stor debatt om fattiglov og løsgjengeri. Spørsmålet var om en skulle bruke tvang eller straff. Svaret ble i realiteten: Takk begge deler. Vi fikk løsgjengerloven og vergerådsloven. Ingen skulle vandre omkring uten fast bosted eller arbeid, og barn skulle tas i fra foreldre om det var fare for at de ellers ville bli «fordærvede». Disse lovene gav på sikt et bedre liv for mange, men professor Ebbe Hertzberg pekte på et prinsipielt viktig spørsmål som er like aktuelt i dag: Kan vi innføre lover og regler som går utover barn som selv ikke har noe skyld i det uføret de er kommet i?

Saken ble drøftet på Kriminalistmøtet i 1893 samtidig som Martin Johan Mathiassen Skou gav ut boka «På fantestien». Skou var av taterslekt og kjente vandringens hverdag, med noe frihetsglede, men mest fortvilelse, og hadde forslag til hvordan folket hans kunne få det bedre. Kanskje hadde livet blitt annerledes for mange om myndighetene hadde fulgt hans råd?  

Skou var barndomskamerat med Arne Garborg og delte rom med han da de gikk på lærerskole på Time, og han ble modell til tateren Carolus i romanen «Fred». Ved å bruke tateren som en kontrast til bonden, holder han fram sitt ideal: Bonden som dyrker jorda og dermed bygger samfunnet. Ja, han plasserer bonden så høyt på strå at han står i fare for å mene at «det er forskjell på folk». I en samtale om Garborg og Skou under SILK, Skudenes Internasjonale Litteratur – og Kulturfestival, uttalte Garborg-biografen Tor Obrestad seg om hvordan de to har påvirket hverandre. Obrestad mente Garborg kanskje kunne ha blitt rasist om han ikke hadde hatt Skou som venn. «Men han datt ned på rett side», la Obrestad til. Om begrepet rasisme ikke var tatt i bruk på den tiden, fantes fenomenet.

Like før Skou dør skriver han et brev til Garborg og takker han for alt. Svaret er oppsiktsvekkende. Garborg mener nemlig at det er han som har mest å takke vennen, omstreifergutten, for.  Med noen linjer røper han ikke bare at han har fått korrigert sitt syn på forskjellen på folk, men peker også på årsaken til forskjeller i samfunnet. Dermed kommenterer Garborg også dagens situasjon, dagens Norge, som møter individet mens det er samfunnet som er det egentlige problemet:

Det du elles kann takka meg fyre er nok ikkje stort. Då hev eg meir å takka deg fyre. Serleg eitt skal eg nemna. Det var gjennom kjenskapen med deg eg kom etter at der i grunnen er mykje mindre «skil på folk» enn me trur, og at det er ytre vilkår som gjer mest til å skilja oss. Ytre vilkår førde deg sjølv – fyrst eit godt stykke framyver, sidan eit godt stykke attyver, og so på ny framveg. Hadde vilkåri i det heile lempa seg, so hadde du og i det heile fenge ein ljosare livsdag. Like eins med ætter og klassar. Gode vilkår skapar folk og låke vilkår skapar fant  altfor gode vilkår skapar elles fant , det au, om alltid på ein annan måte). Heile folket ditt hadde greitt seg, om vilkåri hadde jamna seg for dei i rimeleg tid. Frametter åri hev det då vorte meir og meir klårt, at «å reformera samfundet» er fyrst og fremst å reformera samfundsvilkåri, dei økonomiske  fyrst og fremst. (Garborg, 1918).

Brevet frå Garborg til Skou som ligger i Nasjonalbibiotekets håndskriftsamling er ikke med blant Garborgs brev som er utgitt i bokform.

Jeg kom over brevet i arbeidet med boka "Garborg og Skou - forskjell på folk?"

Deler av dette innlegget har tidligere stått i Stavanger Aftenblad.

Ut av uføret, men framleis ufør.

Ei sportsmatte, ei pute og eit lesebrett, og vips: Eg er klar for møte i formannskapet. Og så en sjåfør; Det heldt eg på å gløyma. Det må eg også ha.

Denne bloggen er no 4 år gamal. Målet var å arbeida meg ut av uføret, og bli deltakar i arbeidslivet igjen. Slik har det ikkje gått.

Men eg har fått innsyn i mange andre uføre sin kvardag, sett mange tårer og delt fortvilinga over dalande sjølbilete.

Likevel, etter sju år med politisk arbeid som ufør, der dei andre politikarane og journalistane må trø over meg der eg ligg på sportmatta, nesten under journalistane sitt bord, er eg nøgd med situasjonen på sett og vis.

Eg kan spøka med at det er mange politikarar som ikkje har ryggrad, og no har folk endeleg fått ein politikar som legg seg flat, men som likevel reiser seg og står for noko.

Men alvoret ligg under; sorga over tapt helse. Ut av det mentale uføret har eg likevel kome, i alle fall delvis. Lenge var det pinleg stille ved presentasjonsrunden når nye folk møttest. "Ikkje i arbeid", "Ufør", er ikkje  vanlege stillingskategoriar der eg ferdast til tider. No har eg begynt å seia det slik det er:
Eg har ein øydelagt rygg og eit godt liv.
Det er mange som har det motsatt,
og eg vil ikkje byta med dei.